I. MỞ ĐẦU
Ngay từ thuở còn thơ, tôi đã có những giấc ngủ say
nồng trong lời ru ầu ơ của mẹ, biết
thích thú khi nghe giọng kể đều đều, ấm áp của bà qua mô típ ngày xửa, ngày xưa với những lời hát ru
ngọt ngào, da diết. Và chính những câu chuyện cổ tích thần tiên ấy đã khơi dậy
trong tôi bao ước mơ ngọt ngào, say đắm. Giờ đây, tôi đã đến nhiều nơi, tiếp
xúc với nhiều người và khi trở thành người giáo viên giảng dạy Ngữ Văn tiếp cận
với những tác phẩm văn học dân gian, tôi mới thấm thía hết những ý nghĩa của
nó.
Đoạn trích Đất
Nước (Trích chương V từ Trường ca Mặt
đường khát vọng – SGK Ngữ văn 12-Tập 1- NXB Giáo dục Hà Nội) của Nguyễn Khoa
Điềm chứa đựng không gian văn hóa dân gian lại một lần nữa dẫy lên trong lòng
tôi tình yêu tha thiết đối với điệu hồn dân tộc. Vì lẽ đó, Khúc giao hưởng, dòng sông, cái nhìn huyền thoại là con đường đến với
đất nước tình yêu trong thơ Nguyễn Khoa Điềm ở cả chương V nói riêng và Mặt đường khát vọng nói chung. Cái bề
thế của một nền văn hiến bốn nghìn năm mà nhà thơ tiếp nhận được đã biến thành
một dòng chảy tâm hồn. Dòng chảy ấy có tiếng róc rách của con suối khởi nguyên,
có xôn xao của một dòng sông, có cả cái ào ạt của những con sóng biển dâng trào…
(Lê Bảo - Tác phẩm văn chương trong trường phổ thông, những con đường khám phá).
Khúc giao hưởng ấy, vẫn mãi ngân nga trong tâm hồn
người đọc như mạch nước ngầm thấm sâu vào từng kẽ đất bởi vẻ đẹp muôn màu của không
gian văn hóa đất nước.
II. NỘI DUNG
Đất Nước mang
tính trữ tình - chính luận vừa dồi dào cảm xúc, vừa sâu lắng, suy tư. Chương V
cũng tạo ra được một giọng điệu, một không gian nghệ thuật riêng đầy màu sắc sử
thi, có tác dụng đưa người đọc vào một thế giới hấp dẫn bởi những phong tục tập
quán, những mĩ tục thuần phong vừa đậm đà tính dân tộc, lại vừa rất mới mẻ và
hiện đại trong cách cảm nhận, cũng như trong hình thức thể hiện bằng thể thơ tự
do tuôn chảy tự nhiên như hơi thở của cuộc sống đang thuận buồm xuôi gió vậy. Nguyễn
Khoa Điềm đã nhìn thấu suốt chiều dài của lịch sử văn hoá dân tộc, mượn vẻ đẹp
đa dạng của nó ở chiều sâu và bề dày để tắm lên lời thơ của mình những hình ảnh
duyên dáng, mượt mà.
1. Không gian của lịch
sử văn hoá bốn ngàn năm
Không gian của Đất Nước không thông qua những sử
liệu, những khái niệm khô khan, trừu tượng mà được dệt bằng những điều thật cụ
thể, thân thuộc, bình dị:
Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi
Đất Nước có trong những cái “ngày xửa ngày xưa”… mẹ thường
hay kể.
Đó
là niềm tự hào về bề dày lịch sử mà không phải đất nước nào cũng có được. Nhà
thơ nói về ngày khai sinh ra Đất Nước theo huyền thoại, gắn với những câu chuyện
cổ tích hấp dẫn, sinh động:
Đất Nước lớn lên khi dân mình biết trồng tre
mà đánh giặc
Đất
Nước lớn lên cùng với truyền thống đấu tranh chống giặc ngoại xâm của cha ông
ta. Theo Nguyễn Khoa Điềm, Đất Nước cũng như một thực thể sống có quá trình
sinh ra và lớn lên. Sinh ra từ những điều giản dị, thân quen; lớn lên bằng tinh
thần quật cường mạnh mẽ để sinh tồn và trưởng thành. Trong Thời gian đằng đẵng ấy là lịch sử nối tiếp của biết bao thế hệ cha
anh:
Những ai đã khuất
Những ai bây giờ
Yêu nhau và sinh con đẻ cái
Gánh vác phần người đi trước để lại
Dặn dò con cháu chuyện mai sau
Hằng năm ăn đâu làm đâu
Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ.
Thế
hệ đi trước có trách nhiệm truyền lại cho thế hệ sau ngọn lửa tinh thần, đặc
biệt phải cùng nhau biết hướng đến nguồn cội bằng lòng biết ơn và thành kính
sâu sắc. Khi nhắc đến ngày giỗTổ là nhắc
đến cội nguồn và trách nhiệm của biết bao thế hệ, giọng thơ bỗng trở nên trang
nghiêm, tha thiết. Đó là bà, cha mẹ, anh em… lớp lớp người nối tiếp nhau. Cho
nên, đất nước luôn tiềm tàng mối quan hệ máu thịt giữa các thế hệ quá khứ, hiện
tại và tương lai. Tất cả đoàn kết thành một khối cùng vun đắp và phát triển cho
Đất Nước vẹn tròn, to lớn.
2. Không gian văn hoá
mênh mông
Văn hoá của một dân tộc thể hiện rõ
nét ở phong tục tập quán, lối sống và nếp sinh hoạt của người dân. Nguyễn Khoa
Điềm đã không quên khai thác phương diện này để xây dựng những hình ảnh thơ và
những chi tiết nghệ thuật đặc sắc, giàu ý nghĩa:
Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn
Hay: Tóc mẹ thì bới sau đầu
Và: Cái kèo, cái cột thành tên
Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần,
sàng
Không
gian văn hoá của đất nước không ở đâu xa lạ mà có ngay trong bản thân đời sống
nhân dân, từ cái kèo, cái cột, từ những vật dụng đơn sơ tạo nên cuộc sống, từ
cả chỗ đất làm nhà, trồng lúa, trồng tre…Tất cả những sự vật thân quen, bình dị
ấy, cùng với những phong tục tập quán của nhân dân như ăn trầu, trồng tre, búi
tóc sau đầu…đều làm nên khuôn mặt dân tộc - một dân tộc sống trong lam lũ nhưng
người với người sống để yêu nhau chan
chứa nghĩa tình đằm thắm, keo sơn. Đặc biệt, miếng trầu trở thành biểu tượng
rất quen thuộc. Trong ca dao, trầu cau là biểu tượng của đôi trai gái yêu nhau,
biểu tượng của tình yêu, của sự gắn bó lứa đôi bền chặt. Trầu - cau trở thành
biểu tượng cho sự gắn bó, hòa hợp nồng thắm. Chất cay thơm của lá trầu cộng với
chất chát của miếng cau và độ nồng của vôi tạo nên một thứ “Hạnh phúc màu đỏ”. Một miếng trầu trao nhau tạo nên nghĩa, nên
tình:
Miếng trầu ăn kết làm đôi
Lá trầu là vợ,
cau tươi là chồng
Trầu
xanh, cau trắng, cay nồng
Vôi
pha với nghĩa, thuốc nồng với duyên.
Trầu
cau cũng là biểu tượng cho tình nghĩa con người Việt Nam. Trong tình yêu, tình
nghĩa này biểu hiện ở lòng chung thủy, ở ước mơ đôi lứa được sống trăm năm.
Tình yêu trong ca dao luôn hướng về hôn nhân, hướng về tình nghĩa vững bền. Nó
thể hiện một quan niệm rất đúng đắn của con người bình dân trước vấn đề luyến
ái. Miếng trầu gắn chặt với phong tục, tập quán, miếng trầu biểu trưng cho tính
cách con người Việt Nam thủy chung, nhân nghĩa. Miếng trầu đã góp phần làm giàu
thêm cho bản sắc văn hóa của đất nước.
Đất
nước còn gắn với không gian huy hoàng, tráng lệ:
Đất là nơi “ con chim
phượng hoàng bay về hòn núi bạc”
Nước là nơi “con cá ngư ông móng
nước biển khơi”
Chim
phượng hoàng, cá ngư ông còn là những biểu tượng về đất nước trong ca dao:
Con chim phượng hoàng
bay về hòn núi bạc
Con cá ngư ông móng
nước biển khơi
Những
câu ca dao miền Trung giản dị như người dân quê lam lũ mà nặng tình nơi đây đã
giúp nhà thơ cụ thể hoá một cách thật sinh động hình tượng đất nước. Nó gợi
được không gian quá khứ xa xăm và lấp lánh sắc màu huyền thoại khiến cho hình
tượng đất nước càng trở nên thiêng liêng, cao đẹp. Mặt khác, hai hình ảnh chim
phượng hoàng, cá ngư ông còn gợi lên một niềm tin, một khát vọng về chủ quyền
đất nước. Cảm nhận được điều này, Nguyễn Khoa Điềm đã vận dụng bài ca dao ấy
vào trong thơ mình và nâng nó lên một tầm giá trị mới: Đất nước Việt Nam không
chỉ là một đất nước thiêng liêng mà còn là một đất nước giàu đẹp với những sản
vật quý hiếm. Tác giả đã dùng biện pháp điệp ngữ và sử dụng kiểu câu khẳng định
Đất là nơi..., Nước là nơi... như để
khẳng định một lần nữa đất nước Việt Nam là một đất nước có chủ quyền, có độc
lập dân tộc, dân chủ. Đất nước ấy không thể bị chia cắt, không thể chịu sự cai
trị của kẻ ngoại bang.
3. Không gian riêng tư
của tình yêu đôi lứa
Màu sắc văn hoá dân gian còn tắm lên không gian
riêng tư của tình yêu đôi lứa đầy thi vị và nên thơ:
Đất là nơi anh đến
trường
Nước
là nơi em tắm
Tác
giả đã dùng biện pháp tách từ rồi ghép từ để định nghĩa, giảng giải về khái
niệm Đất Nước. Một định nghĩa không khô khan mà giàu liên tưởng đem đến bao
nhiêu điều bất ngờ thú vị. Không gian đất nước thật cụ thể, thân thương, gắn
với mỗi con người và những sinh hoạt trong đời sống, là nơi anh đến trường, là
nơi em tắm, là không gian tuyệt diệu của tình yêu đôi lứa. Đất mở ra cho anh
một chân trời kiến thức, nước gột rửa tâm hồn em trong sáng, dịu hiền. Cùng với
thời gian lớn lên, đất nước trở thành nơi anh
và em hò hẹn. Không những thế,
đất nước còn là người bạn chia sẻ những tình cảm nhớ mong của người đang yêu.
Cách sử dụng từ ngữ thật khéo léo của nhà thơ đã gợi lên sự hài hoà, nồng thắm
của anh và em, của đất nước mình. Đất nước là hình ảnh thân quen nhất:
Đất
Nước là nơi ta hò hẹn
Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc
khăn trong nỗi nhớ thầm.
Tình
yêu đôi lứa qua sự chờ đợi cũng là một yếu tố tạo thành đất nước. Hình ảnh
chiếc khăn trong câu thơ chính là nhà thơ đã chắt lọc ra từ nhiều bài ca dao
khác nhau:
Khăn thương nhớ ai
Khăn
rơi xuống đất
Khăn
thương nhớ ai
Khăn
vắt lên vai...
Khi
muốn tránh sự sỗ sàng, nhân dân thường gởi tâm sự vào những vật xung quanh,
tránh nói đến cái “tôi” của mình. Ở đây, để biểu lộ sự nhớ nhung da diết đến
người yêu của cô gái, nhân dân đã dùng hình tượng đằm thắm của chiếc khăn để
rồi nhân cách hóa nó như một con người thực thụ. Khăn cũng biết thương yêu nên
khăn rơi xuống đất, khăn biết nhớ nên khăn vắt lên vai, khăn biết bùi ngùi, đau
khổ khi xa vắng bạn tình nên khăn chùi nước mắt... Nỗi nhớ ở đây không chỉ lắng
đọng mà cồn cào, bần thần, không chỉ là lặng lẽ mà còn ồ ạt, dữ dội... Tất cả
nỗi sầu tư ấy gói gọn trong chiếc khăn được nhân cách hóa lên thành một vật có
linh hồn, rung động như nhịp trái tim thổn thức của người đang ưu tư, sầu cảm.
Điều này cũng được thể hiện trong những câu ca dao như:
Em về anh mượn khăn tay
Gói câu tình nghĩa lâu
ngày sợ quên
Hay:
Nhớ khi khăn mở trầu trao
Miệng chỉ cười nụ biết
bao nhiêu tình
Nguyễn Khoa Điềm đã bắt trúng mạch và nắm đúng hồn
của bài ca dao Khăn thương nhớ ai để
rút ra hai chữ Nhớ thầm. Do đó, mặc
dù ngắn gọn nhưng ý thơ rất tinh tế. Bài ca dao Khăn thương nhớ ai đã vượt được chặng đường thời gian, hóa thân vào
trong câu thơ của Nguyễn Khoa Điềm để đến với chúng ta trong ngày hôm nay khi
con người vẫn đang rất cần tình yêu, cần nỗi thương nhớ ngọt ngào và sâu lắng
như thế! Chính đất nước là nơi khắc ghi những kỷ niệm mơ mộng tuyệt vời ấy!
Hãy lắng tâm hồn mình lại đọc câu thơ sau của Nguyễn
Khoa Điềm:
Dạy anh biết yêu em từ
thuở trong nôi
Ta
thấy thấp thoáng bóng dáng câu ca dao:
Yêu em từ thuở trong nôi
Em
nằm em khóc, anh ngồi anh ru
Từ đó, ta càng thấm thía cái nghĩa tình sâu sắc ẩn
giấu đằng sau những câu ca dao kia. Con người Việt Nam ta là vậy, từ thế hệ này
sang thế hệ khác, từ đời này sang đời khác đã truyền lại cho nhau, đã “dạy” con, “dạy” cháu biết mở rộng vòng tay yêu thương đối với mọi người dù
đó chỉ mới là em bé nằm trong nôi. Chính điều đó đã làm nên truyền thống nhân
văn bền vững và dày lên theo năm tháng của dân tộc Việt Nam ta. Nguyễn Khoa
Điềm như khẳng định lại một lần nữa đất nước Việt Nam, đất nước của truyền
thống nhân văn cao cả.
4. Không gian sinh tồn
của dân tộc
Đất nước còn tồn tại trong không gian sinh tồn của
cả dân tộc:
Đất là nơi Chim về
Nước là nơi Rồng ở
Lạc Long Quân và Âu Cơ
Đẻ ra đồng bào ta trong bọc
trứng
Nhắc đến Lạc Long Quân và Âu Cơ, nhắc đến giỗ Tổ
Hùng Vương, tác giả muốn nhắc nhở mọi người nhớ về cội nguồn văn hoá của dân
tộc. Dù bôn ba ở tận chốn nào, người Việt Nam cũng hướng về đất Tổ, nhớ đến
dòng giống Rồng Tiên của mình. Đất nước Việt Nam còn là đất nước có truyền
thống Uống nước nhớ nguồn. Nguyễn Khoa Điềm cảm nhận đất nước qua độ dài
vô tận của thời gian đằng đẵng, không gian mênh mông và không gian không
chỉ có chiều rộng mà điều quan trọng trên nền thời gian ấy đã có biết bao nhiêu
biến thiên lịch sử vừa chân thật, vừa phảng phất chất huyền thoại. Không gian vừa là núi cao, sông rộng lại vừa
là nơi sinh sống của bao nhiêu người Việt Nam từ thế hệ này qua thế hệ khác chim có tổ, người có tông ( tục ngữ).
Nguyễn Khoa Điềm viết :
Đất nước là nơi dân mình đoàn tụ
Đất
nước Việt Nam là nơi đất thiêng, là bình địa yên lành, nhân hậu để cho sự cao
quý thanh khiết hội tụ: Đất là nơi chim
về phải chăng là một lời giải thích cho câu tục ngữ Đất lành chim đậu?. Tuy ngắn gọn những câu thơ của Nguyễn Khoa Điềm
rất súc tích, hàm chứa những ý tưởng lớn lao. Chứng tỏ, tác giả vận dụng vốn
hiểu biết văn hóa dân gian rất linh hoạt và sáng tạo.
5. Không gian địa lí
gắn với vẻ đẹp của danh lam thắng cảnh
Cái nhìn mới mẻ của Nguyễn Khoa Điềm về gương mặt
đất nước qua những miền không gian địa lí, những danh lam thắng cảnh:
Những
người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu
Cặp vợ chồng yêu nhau góp nên hòn Trống
Mái
Gót ngựa Thánh Gióng đi qua còn trăm ao
đầm để lại
Chín mười chín con voi góp mình dựng
đất Tổ Hùng Vương
Những con Rồng nằm im góp dòng sông
xanh thẳm
Người học trò nghèo góp cho đất nước
mình núi Bút, non Nghiên
Con cóc, con gà quê hương cùng góp cho
Hạ Long thành thắng cảnh
Những người dân nào đã góp tên Ông Đốc,
Ông Trang, Bà Đen, Bà Điểm
Dày
đặc các từ ngữ chỉ địa danh trải dài theo bản đồ cong cong hình chữ S để tạo
nên tấm bản đồ văn hoá. Thế nhưng, nhà thơ đã không dùng phép liệt kê đơn thuần
của một nhà địa lí, bởi thấp thoáng trên những không gian ấy là những huyền
thoại, truyền thuyết biểu hiện cho tính cách Việt, tâm hồn Việt. Từ rất lâu,
ông cha ta đã kể những câu chuyện, những sự tích về núi Vọng Phu, hòn Trống
Mái…để cảm nhận hình ảnh thiên nhiên hay cùng chính là để gửi gắm, kí thác tâm
hồn mình. Vì vậy, ta còn thấy trên mỗi ngọn núi, dòng sông đều có sự hoá thân
của một nét đẹp tính cách dân tộc, một lẽ sống của con người Việt Nam. Có thể
nói, chính những con người bình dị, những sự vật nhỏ bé bình thường ấy đã làm
nên vẻ đẹp của bức chân dung tâm hồn dân tộc, làm nên chiều sâu văn hoá và sức
sống bất tử của đất nước xinh đẹp này.
III. KẾT LUẬN
1.
Cuộc sống cứ mãi trôi đi và tất cả đều trở thành dĩ vãng dưới lớp bụi của thời
gian, những gì là nghệ thuật đích thực thì vẫn bất tử cùng năm tháng. Hàng ngàn
năm trôi qua, văn hóa dân gian vẫn luôn tồn tại, phát triển và biểu hiện dưới
nhiều hình thức khác nhau. Đặc biệt, kho tàng phong phú ấy đã được các nhà thơ
vận dụng để đưa vào sáng tác của mình, làm cho không gian nghệ thuật trong tác
phẩm của họ thấm đượm chất dân gian.
2.
Ta có thể hình dung toàn bộ chương “Đất Nước” như một sợi dây: đất nước trường
tồn trong chiều dài thời gian, trong chiều rộng không gian, trong phong tục tập
quán, trong tâm hồn và tính cách người Việt. Bằng sợi dây dẻo dai ấy, những hạt
cườm trữ tình óng ánh, lung linh được xâu thành chuỗi cườm Đất Nước muôn đời. Chuỗi cườm ấy chính là màu sắc văn hoá dân gian,
hồn dân tộc sẽ là sức sống bất diệt của trường ca vì những giá trị tinh thần sẽ
tồn tại bất biến, vĩnh cửu. Bởi vậy, thế giới nghệ thuật của “Đất Nước” có sự
thống nhất giữa vẻ đẹp cổ điển văn hoá dân gian với cách cảm nhận mới mẻ, hiện
đại của con người hôm nay. Có thể nói, đây là nét thẩm mĩ đặc sắc nhất của tác
phẩm này. Nó làm cho tư tưởng Đất Nước
của nhân dân đi vào lòng bạn đọc một cách thấm thía.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.
Aristote (1999), Nghệ thuật thi ca,
NXB Văn học
2.
M. Bakhtin (1987)- Những vấn đề thi pháp
Đôxtôiepxki (Trần Đình Sử dịch), NXB
Giáo dục.
3.
Nguyễn Thị Bình (2007) Văn xuôi Việt Nam
1975 – 1995 những đổi mới cơ bản, NXB Giáo dục.
4.
Hà Minh Đức chủ biên (1993) Lí luận văn
học, NXB Giáo dục.
5.
Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi chủ biên (1992) Từ điển thuật ngữ văn học, NXB Giáo dục.
Trương Thị Như Huệ
Học viên Cao học K19 –
Lớp Văn học Việt Nam
Email: nhuhue785@gmail.com
Số điện thoại: 0984628442
0 nhận xét:
Đăng nhận xét